ژنیکوماستی یا بزرگ شدن سینه مردان چیست؟

ژنیکوماستی (Gynecomastia) یا بزرگ شدن پستان در مردان، رشد غیرطبیعی غدد پستانی به دلیل عدم تعادل هورمون‌های استروژن و تستوسترون است. ژنیکوماستی ممکن است روی یک یا هر دو پستان اثر بگذارد و موجب ناهنجاری ظاهری شود. برخی اوقات نوزادان، پسران در سن بلوغ و مردان مسن ممکن است در اثر تغییرات طبیعی در سطح هورمون‌ها به ژنیکوماستی مبتلا شوند. با این حال، دلایل دیگری نیز برای بروز این اختلال وجود دارد.

به طور کلی، ژنیکوماستی مشکل حادی نیست، اما ممکن است کنار آمدن با آن برای برخی دشوار باشد. مردان و پسران مبتلا به ژنیکوماستی گاهی اوقات در پستان‌های خود دچار درد شده و یا اینکه از ظاهر خود احساس شرم‌ساری و خجالت می‌کنند.

ژنیکوماستی ممکن است بدون نیاز به درمان و به تدریج برطرف شود. اما در صورتی که این بیماری ادامه پیدا کند، ممکن است دارو یا عمل جراحی به درمان آن کمک کند.

علائم ژنیکوماستی

علائم و نشانه‌های بیماری ژنیکوماستی عبارتند از:

* تورم پستان 
* حساسیت لمسی پستان
 

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که یکی از علائم زیر را داشتید، بهتر است در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید:

* تورم
* درد یا حساسیت
* ترشحات از یک یا هر دو پستان
 

علل ژنیکوماستی

ژنیکوماستی در اثر عدم تعادل هورمونی، یعنی کاهش سطح تستوسترون در مقایسه با استروژن به وجود می‌آید. این کاهش سطح هورمون می‌تواند ناشی از بیماری باشد که اثرات تستوسترون را مسدود کرده، منجر به کاهش تستوسترون شده یا اینکه موجب افزایش سطح استروژن می‌شود. چندین مورد می‌تواند تعادل هورمونی بدن را به هم بزند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
 

تغییرات طبیعی سطح هورمون

هورمون‌های تستوسترون و استروژن کنترل صفات جنسیتی را در مردان و زنان برعهده دارند. تستوسترون کنترل صفات مردانه‌ای مانند توده عضلانی و موهای بدن را برعهده دارد. استروژن نیز صفات زنانه‌ای همچون رشد پستان را کنترل می‌کند و در مقادیر پایینی در مردان نیز تولید می‌شود. سطح استروژن مردانه‌ی بالا یا بیش از حد بالا و عدم توازن آن با سطحِ تستوسترون، می‌تواند منجر به بیماری ژنیکوماستی شود.

ژنیکوماستی در نوزادی: بیش از نیمی از نوزادان پسر به دلیل تاثیرات هورمون استروژن مادر با ژنیکوماستی متولد می‌شوند. به طور کلی، تورم پستان معمولا بین دو تا سه هفته پس از تولد برطرف می‌شود.

ژنیکوماستی در دوران بلوغ: ژنیکوماستی ناشی از تغییرات هورمونی در دوران بلوغ نیز نسبتا شایع است. در بیشتر موارد نیز تورم پستان در پسران نوجوان بدون درمان در مدتی بین شش ماه تا دو سال برطرف می‌شود.

ژنیکوماستی در افراد مسن: میزان ابتلا به بیماری ژنیکوماستی دوباره در سنین بین ۵۰ تا ۶۹ سال به اوج می‌رسد و دستکم از هر چهار مرد در این گروه سنی، ۱ نفر به آن مبتلا می‌شود.

چه موقع ژنیکوماستی ایجاد می شود و چقدر طول می کشد؟

ژنیکوماستی ناشی از عدم تعادل در سطوح هورمون است که در آن سطوح استروژن (هورمون های زنانه) نسبت به سطح آندروژن ها (هورمون های مردانه) افزایش می یابد.ژنیکوماستی که در نوزادان و در طول بلوغ رشد می کند ،با زمان خود حل می شود به عنوان ژنیکوماستی فیزیولوژیک شناخته شده است.

همه افراد، چه مرد و چه زن، دارای هورمون های زنانه (استروژن) و هورمون های مردانه (آندروژن) هستند. در دوران بلوغ، سطوح این هورمون ها ممکن است در سطوح مختلف نوسان داشته و افزایش یابند و منجر به حالت موقت می شود که در آن غلظت استروژن نسبتا بالا است. مطالعات مربوط به شیوع ژنیکوماستی در نوجوانان سالم نتایج بسیار متفاوتی را به دست آورده اند، که کمترین میزان شیوع آنها به میزان 4 درصد و بیشترین 69 درصد در پسران است. این تفاوت ها احتمالا از تغییرات در آنچه که طبیعی است در نظر گرفته می شود و سنین مختلف پسران در مطالعات بررسی شده است.

ژنیکوماستی ناشی از تغییرات گذرا در سطوح هورمون با رشد معمولا در طول شش ماه تا دو سال به طور خودکار از بین می رود ، گاهی اوقات، ژنیکوماستی که در بلوغ رشد می کند بیش از دو سال ادامه دارد و به عنوان ژنیکوماستی تحرک مداوم نامیده می شود.
 

ارتباط فیتواستروژن ها با ژنیکوماستی

همانطور که گفتیم تغییرات سطح هورمون استروژن و افزایش آن می تواند سبب ژنیکوماستی شود. فیتواستروژن ها گروهی از مواد شیمیایی هستند که در برخی گونه های گیاهی وجود دارند و در مهره داران با اتصال به گیرنده های استروژن، رفتار استروژن را تقلید می کنند. مواد غذایی ای مانند سویا حاوی فیتواستروژن ها هستند.

با در نظر گرفتن این نکته شاید شما نگران مصرف این گونه مواد غذایی باشید و چنین موادی را مسئول ژنیکوماستی بدانید، اما بر اساس اعلام نظر دانشمندان، فیتواستروژن ها هیچ تاثیری بر افزایش سطح استروژن شما نخواهند داشت و هیچ ارتباطی با ژنیکوماستی ندارند.
 

رابطه چاقی و ژنیکوماستی

چاقی و اضافه وزن یکی از متهم های اصلی به عنوان عامل ژنیکوماستی به حساب می‌آید. در حقیقت چربی اضافی می‌تواند سبب افزایش سطح استروژن شود. کنترل و تنظیم صحیح میزان چربی در رژیم غذایی و اجتناب از مصرف زیاد آن می‌تواند کمک شایانی به شما بکند و سایز سینه ها را کاهش دهد.

رژیم غذایی در این موارد باید با مواد مغذی ولی کم کالری غنی شود تا منجر به کاهش وزن و درصد چربی شما شود. مواد غذایی مناسبی مانند میوه ها، سبزیجات، حبوبات، غلات کامل، لبنیات بدون چربی، منابع پروتئین کم چربی مانند مرغ، گوشت قرمز، غذاهای دریایی بخصوص ماهی.

البته بهتر است این موضوع را با متخصص تغذیه خود در میان بگذارید و تنظیم برنامه غذایی خود را به او بسپارید، چرا که کاهش افراطی و بیش از حد چربی ها نیز از طرفی عوارض دیگری را برای شما در پی خواهد داشت. در واقع شما باید میزان چربی مورد نیاز خود را از منابع چربی مفید مانند ماهی تامین کنید.
 

مواد غذایی ضد التهاب و کاهنده درد

در ابتدای مقاله از درد سینه‌ها در ژنیکوماستی صحبت کردیم. مواد غذایی ای وجود دارند که می‌توانند در این رابطه به شما کمک کنند و کاهنده درد و التهاب باشند. مواد غذایی ای مانند ماهی های چرب مثل سالمون و تن، مواد غذایی غنی از آنتی اکسیدان ها مانند سبزیجات سبز برگ دار، انواع توت ها، مرکبات و حبوبات.

هرچند هیچ مطالعه ی مستقیم و خاصی در مورد این مسئله و ارتباط مستقیم این مواد غذایی با ژنیکوماستی صورت نگرفته است اما گمان می‌رود که مواد غذایی ذکر شده بتوانند بروی درد و التهاب ناشی از ژنیکوماستی موثر باشند.
 

داروها

تعدادی از داروها می‌توانند منجر به بیماری ژنیکوماستی شوند که عبارتند از:

داروهای آنتی‌آندروژنی که برای درمان بزرگی پروستات، سرطان پروستات و سایر بیماری‌ها مصرف می‌شوند. به عنوان مثال، می‌توان به داروهای فلوتامید (flutamide)، فیناستراید (finasteride ) و اسپیرونولاکتون(spironolactone ) اشاره کرد.

استروئید آنابولیک (معروف به داروهای نیروزا) و داروهای آندروژنی که توسط پزشکان برای برخی بیماری‌ها تجویز می‌شوند و یا گاهی اوقات توسط ورزشکاران به طور غیرقانونی برای تقویت کارایی ورزشی و عضله‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند. 

ژنیکوماستی ممکن است در مردان اچ‌آی‌وی (ایدز) مثبت که از درمان خاصی موسوم به «درمان ضد رترو ویروسی» (که شامل مصرف ۳ مورد یا بیشتر از داروهای داروهای ضد رترو ویروسی می‌شود) بهره می‌برند، نیز بروز پیدا کند. افاویرنز( Efavirenz) بیش از سایر داروهای درمان اچ‌آی‌وی به ژنیکوماستی مرتبط دانسته می‌شود.

* داروهای ضداضطراب مانند دیازپام(diazepam ) (با نام تجاری والیوم)
* داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای
* داروهای آنتی‌بیوتیک
* داروهای زخم معده مانند سایمتیدین (cimetidine )
* درمان‌های سرطان
* داروهای ضد آریتمی (درمان نارسایی‌های قلبی) مانند دیگوکسین (digoxin ) و داروهای مسدودکننده کانال کلسیم
* داروهای تخلیه معده مانند متوکلوپرامید (metoclopramide )
* مواد مخدر یا الکل 

موادی که می‌توانند باعث ژنیکوماستی شوند عبارتند از:
* الکل
* انواع داروهای آمفتامین که برای درمان اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی به کار می‌روند
* ماری‌جوانا
* هروئین
* متادون 
* بیماری‌ها

چندین بیماری می‌توانند روی تعادل طبیعی هورمونی بدن اثر گذاشته موجب ژنیکوماستی شوند. این بیماری‌ها عبارتند از:

هیپوگنادیسم: به بیماری‌هایی گفته می‌شود که در تولید سطح طبیعی تستوسترون تداخل به وجود می‌آورند، از جمله بیماری‌هایی مانند سندرم کلاین فلتر یا نارسایی غده هیپوفیز می‌توانند به ژنیکوماستی مرتبط باشند.

پیری: تغییرات هورمونی که با پیری طبیعی بروز پیدا می‌کند نیز می‌توانند به خصوص در مردانی با اضافه وزن موجب ژنیکوماستی شود.

تومور: برخی تومورها که بیضه‌ها، غدد فوق کلیوی یا غده هیپوفیز را درگیر می‌کنند می‌توانند موجب تولید هورمون‌هایی شوند که تعادل هورمونی زنانه-مردانه را برهم بزند.

پرکاری تیروئید: در این بیماری غده تیروئید مقادیر بالایی هورمون تیروکسین تولید می‌کند.

نارسایی کلیه: تقریبا نیمی از افرادی با دیالیز درمان می‌شوند، به دلیل تغییرات هورمونی ناشی از نارسایی کلیوی دچار ژنیکوماستی می‌شوند.

نارسایی کبدی و سیروز: تغییر در سطح هورمون ناشی از مشکلات کبدی و داروهای درمان سیروز نیز به ژنیکوماستی مرتبط است.

سوءتغذیه و گرسنگی: هنگامی که مواد غذایی کافی به بدن نرسد، در حینی که سطح استروژن ثابت باقی‌مانده، سطح تستوسترون کاهش یافته و موجب عدم تعادل هورمونی می‌شود. ژنیکوماستی همچنین می‌تواند در زمان از سرگیری تغذیه طبیعی نیز بروز پیدا کند.

محصولات گیاهی

روغن‌های گیاهی مانند روغن درخت چای یا روغن اسطوخودوس که در انواع صابون، شامپو و لوسیون به کار می‌روند، به ابتلا به ژنیکوماستی مرتبط هستند. این ارتباط احتمالا به دلیل کاهش فعالیت استروژنی ناشی از مواد تشکیل‌دهنده این روغن‌ها است.
 

عوامل خطری که ریسک ابتلا به ژنیکوماستی را بالا می‌برد

عوامل خطر یا مواردی که ریسک ابتلا به بیماری ژنیکوماستی را افزایش می‌دهند، عبارتند از:

* بلوغ
* سن بالا
* مصرف داروهای استروئید آنابولیک و آندروژنی برای تقویت عضلات و افزایش کارایی ورزشی 
* برخی بیماری‌های خاص از جمله بیماری کبد و کلیه، تیروئید، تومورهای فعال‌کننده هورمونی و سندرم کلاین فلتر 
 

عوارض ژنیکوماستی

ژنیکوماستی عوارض جسمی کمی دارد، اما به دلیل تغییراتی که در ظاهر فرد به وجود می‌آورد، می تواند موجب مشکلات روحی یا روانی شود.
 

پیشگیری از بروز ژنیکوماستی

چندین عامل وجود دارد که ممکن است موجب کاهش خطر ابتلا به ژنیکوماستی شوند که عبارتند از:

خودداری از مصرف مواد مخدر و برخی داروها: به عنوان مثال، می‌توان به انواع داروهای استروئیدی و آندروژنی، انواع داروهای آمفتامین، هروئین و ماری‌جوانا اشاره کرد.

خودداری از مصرف الکل: مصرف مشروبات الکلی خطر ابتلا به ژنیکوماستی را افزایش می‌دهد. 

بررسی داروهای مصرفی: اگر از داروهایی استفاده می‌کنید که به ژنیکوماستی مرتبط هستند، از پزشک معالج خود بخواهید، داروهای شما را عوض کند.
 

برای درمان ژنیکوماستی به چه دکتری مراجعه کنیم؟

برای درمان ژنیکوماستی باید به متخصص جراحی یا فوق تخصص غدد مراجعه کنید.
 

چگونه می توانم بدانم که آیا من دچار ژنیکوماستی هستم؟

تعریف gynecomastia:وجود بافت پستان بیشتر از 0.5 سانتی متر قطر در یک مرد است. همانطور که قبلا مورد بحث قرار گرفت، ژنیکوماستی وجود بافت پستان (غدد لنفاوی) واقعی، که معمولا در اطراف نوک پستان قرار دارد میباشد. رسوب چربی به عنوان ژنیکوماستی در نظر گرفته نشده است.

در اغلب موارد، ژنیکوماستی را می توان با معاینه فیزیکی تشخیص داد. تاریخچه پزشکی دقیق نیز مهم است، از جمله دارو و مصرف مواد مخدر.

اگر یک سوء ظن سرطان وجود دارد، ممکن است یک ماموگرافی توسط یک متخصص مراقبت بهداشتی دستور داده شود ؛ برای کمک به تشخیص علت ژنیکوماستی در موارد خاص توصیه های بیشتری می تواند باشد این می تواند شامل آزمایش خون برای بررسی کبد، کلیه و عملکرد تیروئید باشد. اندازه گیری سطح هورمون در جریان خون نیز ممکن است در بعضی موارد توصیه شود.

تشخیص ژنیکوماستی

پزشک برای تشخیص بیماری ژنیکوماستی در مورد سابقه بیمار، داروهایی مصرفی و همچنین سابقه‌ی ابتلا به انواع بیماری‌ها در خانواده از بیمار سوال می‌کند.

پزشک همچنین معاینات بدنی را نیز انجام می‌دهد که ممکن است شامل معاینه‌ی دقیق پستان، شکم و اندام تناسلی بیمار باشد.
 

آزمایش‌ها

آزمایش‌های اولیه برای تشخیص علت ژنیکوماستی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

* آزمایش خون
* ماموگرافی

بسته به نتایج آزمایش‌های اولیه ممکن است که بیمار به سایر آزمایش‌ها نیز احتیاج داشته باشد که عبارتند از:
* سی‌تی‌اسکن 
* ام‌آرآی 
* سونوگرافی از کیسه بیضه 
* نمونه‌برداری از بافت
 

بیماری‌هایی که علائم مشابهی با ژنیکوماستی دارند

پزشک همچنین باید مطمئن شود که تورم پستان بیمار همان بیماری ژنیکوماستی است و بیماری دیگری نیست. سایر بیماری‌هایی که می‌توانند علائم و نشانه‌های مشابهی داشته باشند عبارتند از:

بافت چربی در پستان: برخی مردان و پسران دارای چربی در بافت پستان هستند که به ژنیکوماستی تشابه دارد. با این حال، این چربی پستان، ژنیکوماستی نیست و نیازی نیز به معاینه و درمان ندارد. 

سرطان پستان: بروز این بیماری در مردان غیرمعمول است، اما امکان ابتلا به آن وجود دارد. بزرگ شدن یک پستان یا وجود یک توده‌ی سفت در آن می‌تواند از نشانه‌های ابتلا به سرطان پستان در مردان باشد. 

آبسه پستان: آبسه یا عفونت می‌تواند در بافت پستان بروز پیدا کند.
 

روش‌های درمان ژنیکوماستی

بیشتر موارد ژنیکوماستی به مرور بدون درمان برطرف می‌شوند. با این حال، اگر ژنیکوماستی ناشی از یک بیماری زمینه‌ای مانند هیپوگنادیسم، سوءتغذیه یا سیروز باشد، ممکن است این بیماری نیاز به درمان داشته باشد.

در صورتی که فرد از داروهایی استفاده کند موجب ژنیکوماستی می‌شوند، ممکن است پزشک توصیه کند که مصرف این داروها را قطع کرده یا آن را با سایر داروها جایگزین کنند.

در نوجوانانی که علت بروز ژنیکوماستی، تغییرات طبیعی هورمونی در دوران بلوغ است، پزشک ممکن است هر ۳ یا ۶ ماه، معایناتی را انجام دهد تا از روند طبیعی برطرف شدن آن اطمینان حاصل کند. ژنیکوماستی معمولا در مدتی کمتر از دو سال و بدون نیاز به هیچ‌گونه درمانی برطرف می‌شود. 

اگر ژنیکوماستی به خودی خود بهبود نیابد یا باعث درد، حساسیت لمسی یا خجالت زیاد برای فرد شود، ممکن است که به درمان احتیاج داشته باشد.
 

داروها

داروهایی که برای درمان سرطان پستان و سایر بیماری‌ها تجویز می‌شوند، ممکن است برای درمان ژنیکوماستی در برخی افراد مفید باشند. این داروها عبارتند از:

* تاموکسیفن (amoxifen (Soltamox))
* داروهای مهارکننده‌ی آروماتاز مانند آناستروزول (anastrozole )

اگرچه این داروها مورد تایید سازمان‌ها و نهادهای دارویی معتبر دنیا از جمله سازمان غذا و داروی آمریکا قرار گرفته‌اند، اما به طور خاص به منظور تجویز برای بیماران مبتلا به ژنیکوماستی تایید نشده‌اند.

جایگزینی تستوسترون در مردان مسن با سطوح پایین تستوسترون موثر است، اما برای مردان دارای سطح نرمال هورمون مردانه موثر نیست.

در موارد دیگر clomiphene می تواند برای درمان ژنیکوماستی مورد استفاده قرار گیرد . این می تواند تا 6 ماه طول بکشد.
 

داروهای تجویزی برای درمان ژنیکوماستی 

مدولاتور گیرنده استروژن (SERM) tamoxifen (Nolvadex) ثابت شده است که حجم سینه را کاهش می دهد اما دذ ژنیکوماستی کل بافت را از بین نمیبرد .
این نوع درمان اغلب برای جینکوموتیای شدید یا دردناک استفاده می شود.

دانازول یک مشتق مصنوعی تستوسترون است که سنتز استروژن را از طریق تست ها کاهش می دهد ،با مهار ترشح هیپوفیز LH و هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)، اندام های جنسی را برای تولید هورمون ها تشویق میکنند این دارو کمتر از سایر داروها مورد استفاده قرار می گیرد.

داروها در کاهش ژنیکوماستی در مراحل اولیه موثرتر هستند، چرا که زخمها معمولا بعد از حدود 12 ماه اتفاق می افتند.

پس از آسیب رساندن به بافتها، داروها به احتمال زیاد موثر نیستند و تنها جراحی ممکن است جواب دهد.

در موارد شدید بیماری، سونوگرافی طولانی مدت یا در مواردی که درمانهای دارویی برای کمک به بازگرداندن ظاهر طبیعی پستان موثر نبوده اند، استفاده از ماموپلاستی کاهش (جراحی کاهش سینه) مورد استفاده قرار گرفته است ؛به طور معمول ژنیکوماستی با مشکلات دراز مدت همراه نیست.
 

چه مدت طول می کشد تا ژنیکوماستی از بین برود؟

هرچند در اغلب موارد ژنیکوماستی به طور خود به خودی از بین می رود اما در بعضی موارد نیاز به درمان دارد. ژنیکوماستی در طولانی مدت (12 ماه یا بیشتر) ممکن است نیاز به جراحی (فیبروز نامیده می شود)داشته باشد، درمان با داروها بسیار سخت تر است.عواقب روانشناختی ممکن است در صورتی اتفاق بیفتد که بزرگ شدن سینه منبع خجالت باشد.

آیا می توان از ژنیکوماستی جلوگیری کرد؟

ژنیکوماستی که ناشی از نوسانات هورمونی با رشد و یا پیری است قابل پیشگیری نیست ، ژنیکوماستی که مربوط به مصرف دارو است ،قابل درمان و پیشگیری می باشد. 
 

عمل جراحی برای برداشتن بافت اضافی پستان

اگر بزرگ شدن پستان‌ها بسیار قابل توجه بوده یا اینکه برای فرد آزاردهنده باشد، پزشک حتی پس از معالجات اولیه ممکن است عمل جراحی را برای فرد توصیه کند. 

دو گزینه برای عمل جراحی ژنیکوماستی عبارتند از:

لیپوساکشن: این عمل جراحی است در آن چربی‌های زائد بدن و نه بافت‌های پستان از بدن خارج می‌شوند. 

ماستکتومی: این عمل جراحی برای برداشتن بافت‌های پستان به کار می‌رود. در این عمل جراحی اغلب تنها برش‌های کوچکی در بدن ایجاد می‌شود. این نوع عمل جراحی با توجه به کمتر تهاجمی بودن، نیاز به دوران بهبودی کمتری نیز دارد.

کنار آمدن یا گرفتن حمایت و پشتیبانی

 بزرگ شدن پستان‌ها برای مردان می‌تواند موجب اضطراب و استرس شده و شرم‌آور باشد. پنهان کردن ژنیکوماستی نیز ممکن است برای فرد دشوار باشد و روی روابط عاطفی او اثر بسیار منفی بگذارد. ژنیکوماستی در دوران بلوغ می‌تواند موجب شود که فرد از سوی همسالان مورد اذیت و آزار و تمسخر قرار بگیرد. این بیماری همچنین می‌تواند برای فرد تعویض لباس در رختکن (باشگاه‌های ورزشی و غیره) و شنا را تبدیل به رویدادی آسیب‌زایی کند. 

حال فرد در هر سن و سالی باشد، ممکن است که حس کند، بدنش به او خیانت کرده و همین نیز موجب احساس سرخوردگی و نارضایتی شود. این احساسات عموما طبیعی هستند، ولی می‌توانید برای کنار آمدن با آن از موارد زیر کمک بگیرید:

مراجعه به مشاور: گفتگو درمانی می‌تواند به فرد کمک کند از اضطراب و افسردگی ناشی از ژنیکوماستی جلوگیری کند. و همچنین می‌تواند به فرد کمک کند با شریک زندگی یا اعضای خانواده‌ی خود ارتباط بهتری برقرار کرده تا آن‌ها درک بهتری از شرایط و نحوه‌ی کنار آمدن او با این وضعیت داشته باشند.

برقراری ارتباط با خانواده و دوستان: ممکن است فرد از گفتگو در مورد ژنیکوماستی با نزدیکان و خانواده خود خجالت بکشد. اما توضیح وضعیت و درخواست پشتیبانی احتمالا باعث تقویت روابط و کاهش اضطراب و استرس می‌شود. 

برقراری ارتباط با سایر افراد مبتلا به ژنیکوماستی: گفتگو با کسانی که تجربه‌ی مشابهی داشته‌اند، می‌تواند به فرد کمک کند بهتر با وضعیت خود کنار بیاید. وبگاه‌ها یا انجمن‌های گفتگویی که امکان ارتباط با سایر بیماران را فراهم می‌کنند، می‌توانند به این منظور مناسب باشند.


منبع: سایت دکتردکتر
سایت نمناک
سایت فیت شیپ